Jij, U en U

We tutoyeren, klaar uit!

Hongaars heet een van de moeilijkste talen ter wereld te zijn, en ik wil het graag geloven, vooral om mezelf te troosten dat ik de taal na zoveel jaar nog steeds niet zo goed spreek als ik zou willen. Er zijn trouwens volgens mij kleine talen die nog een stuk lastiger zijn, maar dat het Hongaars niet simpel is, althans niet voor de gemiddelde Europeaan, staat vast. Ik blijf worstelen met de werkwoorden, maar een van mijn meest curieuze problemen wordt veroorzaakt door het feit dat het Hongaars behalve een woord voor jij twee woorden voor U heeft: maga en ön. En ik heb nog steeds geen idee wanneer ik die nou precies moet gebruiken.
Gelukkig sta ik daarin niet alleen, ontdekte ik toen ik het laatst eens op het internet opzocht. Er zijn uitgebreide verhandelingen over de kwestie en op internetfora worden complete discussies aan die vraag gewijd. En niet door met de taal worstelende buitenlanders, maar door Hongaren die het blijkbaar ook niet weten.
Wat ik ooit leerde, was dat ön formeler is dan maga. Ön zeg je dus tegen mensen waar je heel erg beleefd tegen wilt zijn, maga tegen mensen die je iets beter kent. Tegen een politieagent zeg ik voor de zekerheid dus maar Ön, maar tegen de buurman die ik regelmatig tegenkom en die mij iedere keer formeel met 'ik kus de hand' (of beter, 'ik kus', want zoals de meeste mannen laat hij de hand weg)? Ön of maga? De buurvrouw in het dorp? Gelukkig kun je in de meeste gevallen helemaal zonder persoonlijk voornaamwoord en dus zonder maga of ön, maar als ze wel nodig zijn, weet ik nooit of ik iemand beledig door niet netjes genoeg te zijn, of juist idioot stijf overkom door te netjes te zijn.
En mijn internetzoektocht heeft niet alleen geen antwoord opgeleverd, die heeft mijn twijfels eerder vergroot. Want Hongaren blijken totaal verschillende meningen te hebben over deze kwestie. De één vindt ön vreselijk formeel en gebruikt het alleen in het bijzijn van belangrijke mensen en autoriteiten. De ander vindt maga juist neerbuigend en een beetje plat en gebruikt dat alleen als hij eigenlijk op iemand neerkijkt. De derde zegt nooit ön, of juist nooit maga. En de volgende schrijft dat hij simpelweg zo snel mogelijk gaat tutoyeren en dus op het informele 'te, jij, overstapt.
Die 'te'-zeggers sluiten overigens aan op een traditie, want volgens de populair-wetenschappelijke website Nyelv és Tudomány (Taal en Wetenschap) werd tot aan de zestiende eeuw in Hongarije eigenlijk alleen de jij-vorm gebruikt. Het was de Hongaarse bijbelvertaling die daar verandering in bracht. God net zo aanspreken als de rest van de mensheid ging toch een beetje ver. De Engelsen hielden aan dat probleem het inmiddels bijbelse thou over.  Zoals de Statenbijbel een belangrijke invloed had op het Nederlands, had de Hongaarse Bijbel dat op het Hongaars en zo werd via een ingewikkelde omweg maga een normaal onderdeel van de taal.
Ön schijnt van nog latere datum te zijn. Het was klaarblijkelijk graaf István Széchenyi, de man van de Kettingbrug in Boedapest, van de introductie van het watercloset (wc) in Hongarije en van de Hongaarse Academie van Wetenschappen, die nieuwe beleefdheidsvorm bepleitte als onderdeel van een algemene maatschappelijke hervorming. Naar voorbeeld van het Duitse sie (zij, derde persoon meervoud) en Sie (U) stelde hij voor om een afleiding van ö (hij of zij) te gebruiken voor de beleefde vorm ön.
Weten dat 'te' in het grijze verleden ooit de norm was, helpt me natuurlijk geen steek verder, al valt me wel op dat jongeren tegenwoordig veel makkelijk jij en jou zeggen tegen onbekenden dan vroeger. Zo lang het duurt, natuurlijk, want dit soort verwildering van de zeden lijkt me iets om aan te laten pakken door het dit jaar opgerichte Instituut voor Taalstrategie.
Dat moet zich onder meer gaan bezighouden met het bewaren van de Hongaarse taalerfenis en met de ontwikkeling van termen voor vaktaal. Daar waren ze in  Midden-Europa in de negentiende eeuw ook al dol op. Zo eindigde het Duits met tal van 'eigen' woorden die simpelweg min of meer vertalingen waren van internationaal gebruikelijke termen, zoals Fernsprecher voor telefoon.
Maar het nieuwe instituut heeft ook tot taak ontwikkelingen te weerstaan die indruisen tegen de Hongaarse 'taalwaarden'. Zomaar iedereen met jij en jou' gaan aanspreken lijkt me typisch iets dat daarbij hoort, zeker in de ogen van een regering die zichzelf zo voorstaat op het handhaven van de traditie. Al kan het natuurlijk zijn dat iemand de taalkundigen weet te overtuigen dat het juist oer-Hongaars en heel traditioneel is om tegen iedereen jij te zeggen. Dan en worden we, geheel in de lijn met de manier waarop de laatste jaren wetten worden aangenomen, op zekere maandagochtend verrast met een wet die het gebruik van ön en te ter wille van de traditie juist uitbant.